Latest News Archive

Please select Category, Year, and then Month to display items

Moipone Martha Motlhakwana: "Motabola Pasa’s" footprints in the Free State Liberation Struggle

31 August 2020 | Story Dr Chitja Twala

In the 1940s, the then (Orange) Free State produced a crop of female leaders whose role in the liberation struggle is unknown – or rather, for whatever reason – ‘neglected’. Among these leaders was one Moipone Martha Motlhakwana. Testimony to the above was an article published by the Mail and Guardian on 25 August 2016 under the heading 60 Iconic Women – The people behind the 1956 Women’s March to Pretoria. In this article, only four lines are dedicated to her, contrary to what has been written about other leaders, such as Lilian Ngoyi, Lizzy Abrahams, Lucy Mvubelo, and many others. This is an indication of the possible ‘neglect’ in highlighting the role played by other women in places such as the Free State. In this article, I argue that Motlhakwana’s role in the liberation struggle was by no means minimal, compared to the leaders mentioned above.

When one evaluates her role and contribution to the struggle, it is important to always keep in mind the context of the time and the scope of possibilities that were available to the liberation movements. This article briefly examines her role at a crucial time when Motlhakwana’s beloved movement, the African National Congress (ANC), is experiencing its most difficult and trying times since coming to power in 1994.

The Defiance Campaign

Motlhakwana was born into the Makabane family in Leqwala in the Thaba Nchu district on 23 December 1906. She was a devoted Christian. Being a Christian did not prevent her from participating fully in politics. Long before the 1956 anti-pass march, Motlhakwana was instrumental in organising the 1952 Defiance Campaign in Bloemfontein. Meetings for organising this campaign were held in an open space where the Paradise Hall in Bochabela Location in Bloemfontein is situated today. She led a women’s support group demanding the release of those arrested and jailed in the Ramkraal Prison in Bloemfontein. It became known to the Special Branch that her house was, at the time, used as the ANCWL’s ‘headquarters’ in town; therefore, the house was monitored and kept under police surveillance.

Motlhakwana also participated in the 1956 anti-mass march to Pretoria. In the Bloemfontein area, she mobilised people in the burning of passes. Her fearless organising strategies earned her a nickname in the community as Motabola Pasa or Mochesa Pasa (the one instrumental in tearing of the dompas or the one burning the passes). She was among the people who were arrested and detained during the Treason Trial. After being acquitted, she was placed under house arrest. Together with her friend in the struggle, Pretty Molatole, they were involved in establishing the ANCWL in Bloemfontein. Most of the league’s meetings were held at Motlhakwana’s place. She used to travel around the province to establish ANCWL branches in places such as Bethlehem, Ficksburg, and Thaba Nchu, to name a few. It was during this period in the mid-1950s that she worked closely with the leaders of the ANC in Bloemfontein, such as Jacob B Mafora, Caleb Motshabi, and Leslie Monnenyane.

In her honour

In honour of her contribution to the liberation struggle in South Africa and not only in the Free State, a tombstone was unveiled at the Phahameng Cemetery, adjacent to the Heroes’ Acre, on Thursday 5 January 2012; this unveiling coincided with the centenary celebrations of the ANC as the oldest liberation movement in Africa. Addressing the masses during the unveiling of the tombstone, the Chairperson of the ANCWL in the Free State and the current Premier, Sisi Ntombela, stated: “Most people have the concept that the anti-pass march started in Johannesburg in 1956, but that is not the case because the first march was started in the province by women such as Motlhakwana and Mei Likotsi and others who were leaders at the time, and mobilised the women for the march. As we unveiled the Motlhakwana tombstone, we also discovered that her grandchildren have kept the passes of those women whom she organised at that time. She made sure that women were developed, not only in politics but also in trade unionism. The Free State is the centre where everything started; this year [2012] is the ANC Centenary, but next year we will be holding the ANCWL Centenary for the Free State women.”

Owing to illness, Motlhakwana passed away on Thursday 27 July 1989. She was buried in the Phahameng ‘Magengenene’ Cemetery in Bloemfontein, not far from the Heroes’ Acre.

There are many women of Motlhakwana’s political stature in the Free State, whose histories should be documented in the form of biographies.

News Archive

Artikel in Die Burger: Steeds is daar die kans vir heling deur Dr Franklin Sonn

2008-04-07

Steeds is daar die kans vir heling

Dr Franklin Sonn - Kanselier van die Universiteit van die Vrystaat en ’n oud-ambassadeur.

TOE gene-navorsers uiteindelik die menslike genoom georden het, is bevind dat menslike wesens inderdaad slegs in minder as 2 % onderling verskil en andersins ooreenstem.

Dít is die goeie nuus.

In die loop van die mens se ontwikkelingsgang en in die proses van ons sosiale organisering is godsdiens-, taal- en kultuurpatrone ontwikkel wat gelei het tot territorium-afbakening en volksvorming waaruit ’n hele geskiedenis van haat, nyd en bloedvergieting ontstaan het het wat ondanks die hoë peil van die beskawing wat die postmoderne mens bereik het, steeds voortwoed.

Dít is die slegte nuus.

Gebeure op die kampus van die Universiteit van die Vrystaat (UV) het ons op onnoemlik tragiese wyse herinner aan ons menslike mislukking dat ons – ondanks die oorheersende ooreenkomste tussen ons – ons liewer op grond van die bykans een persent onderlinge verskil vergrype pleeg wat selfs by diere ondenkbaar is. Dat dit boonop op die kampus van ’n universiteit gebeur, is des te ontstellender.

Dit strek ons universiteit egter tot eer dat die verwagte strafstappe onmiddellik gedoen is en dat geen poging aangewend is om selfverskonend verduidelikings te gee of die kombers oor die kop te trek nie.

IN ’n breër konteks wys prof. Hermann Giliomee tereg daarop dat die tydskrif The Economist ’n opname van Markinor gepubliseer het wat aantoon dat meerderhede in al die gemeenskappe te kenne gee dat rasseverhoudings sedert die koms van die demokrasie verbeter het.

Die afleiding daarvan is dat Suid-Afrika in al sy dimensies op die regte pad is en dat ons in die hoop op ’n beter toekoms vir ons almal voortleef. Die nasionale projek om godsdiens, taal en verskille te eerbiedig maar terselfdertyd ’n heterogene tapisserie van eenheid as nasie te bou is die meeste van ons se erns. Ondanks die terugslag is die universiteit verbind tot hierdie toekomsvisie van transformasie wat herhaaldelik leidinggewend deur die rektor, prof. Frederick Fourie, sowel as sy voorganger, prof. Stef Coetzee, uitgespel is.

Vir die UV gaan dit daarom om die pad van insluiting en eenheid diepgaande te bestuur sodat wit en swart die universiteit as tuiste vir almal sien en ervaar en om die idee van verdringing van een groep deur die ander te vermy of selfs te voorkom dat die toestand geskep word dat een groep in die proses op die vlug slaan. Ons is verbind tot die skepping van ’n nierassige universiteit en nie die toestand dat wittes buite woon en swartes binne of andersom nie.

Ons koester die begrip van medemenslikheid en agting vir ons almal se gelyke menswaardigheid op grond van ons oorheersende menslike ooreenkomste en gedeelde waardes. Ons staan rassisme teen, of dit nou van wit of van swart kom. Ons wil nie aan die eenkant versoening predik maar in waansinnige onderlinge verdeeldheid en agterdog voortleef nie. Almal moet die wonder beleef van die moontlikheid dat ons een kan wees.

Ons waardeer dit opreg dat daar van die kant van ons minister Naledi Pandor paslike veroordeling van die rassevoorval uitgespreek is, maar dat sy onmiddellik die fokus geplaas het op die geleenthede wat die geval vir al ons kampusse maar ook vir ons land bied.

Eweneens ervaar ons die reaksie van die rektore van nasionale universiteite as aandoenlik positief waar die vanselfsprekende veroordeling gepaardgegaan het met die oorheersende geneigdheid om as leiers van meer rassige kampusse intellektuele leiding te probeer gee in die bepaling van waar ons land staan in die hantering van rassisme, ons erfsonde.

Ons is maar alte bewus daarvan dat ons ongelukkige geskiedenis van kolonialisme en apartheid nog vars in die geheue is. In ons euforie oor die koms van die demokrasie, wat gegrond is op ons grondwetlike verklaring van ons eenheid, was ons nietemin miskien naïef om te dink dat ons in werklikheid nou een is. Dit was bloot die aanhef. Jody Kollapen van die Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie het iets beet wanneer hy aanvoer dat ons wel versoening omhels het, maar naïef gedink het dat solank ons die konsep op ons lippe neem, dit alles sal regmaak. Ons stem saam dat daar inderdaad steeds baie werk te doen is.

Ons wil te maklik die omvang van die taak om ’n nierassige nasie te bou geringskat. Ons misken heel dikwels die inherente gebrek aan kapasiteit by mense om op hul Godgegewe ooreenkomste te fokus. Dit lyk asof mense veel meer geneig is om verskille, gewaand of eg, te beklemtoon. Dit is ’n deel van ons menslikheid. Daar is ’n ontstentenis van leiding van byvoorbeeld ons kerk. Die kerk verkondig met heilige preweling ons eenheid in Christus, maar verdedig onmiddellik daarna dawerend verdeeldheid in die kerk. Ons pas regstelling in die werkplek toe sonder om werklik aandag te gee aan en bronne beskikbaar te stel vir die hantering van geregverdigde swart woede en sonder om begryplike aanmatiging en meerderwaardigheid te versoen met ewe begryplike wit verydeling en vervreemding.

Ons ag diversiteit as ’n gegewe sonder om genoegsame werk daarvan te maak om die rykheid van ons heterogeniteit in te bou in die nierassige eenheidstaat wat ons voorsien. Ons begaan ook die fout om die erfsonde van rassisme as net ’n Suid-Afrikaanse fenomeen te eien en is geskok as ons opmerk hoe diep die kloof tussen groepe in Amerika steeds lê.

SENATOR BARACK OBAMA se toespraak in Philadelphia spreek tot die hart van die kwessie oor hoe moeilik dit is om medemenslik te wees en hoe ons sukkel om ons in ander skoene te plaas en so eenheid te bou.

Ons vergeet so maklik dat ons versugting na vrede nêrens sal kom as ons nie die aandrang verstaan dat niemand gevra word om af te skuif nie, maar dat mense bloot gevra word om op te skuif sodat almal sitplek kan kry sodat ons sodoende mekaar se menswaardigheid kan voel en verstaan. Ons almal het gelyke aanspraak op Suid-Afrikanerskap. Niemand het die reg om meerderwaardig te voel nie. Ons mag ook nie ruimte skenk aan die geboorte of oplewing van ’n nuwe veronderstelling dat gemeensaamheid gebou kan word deur rassevernedering aan die een kant en rassevergelding aan die ander kant nie. Ons in Suid-Afrika het ’n hoë prys betaal vir die beoefening asook die verdraagsaamheid. Ons moet enige vorm van rassehegemonie teenstaan.

Hoe erg die provokasie ook al by swart mense kan wees wanneer ons rassevergelding soek, ons mag dit nooit weer verdra nie. Aan die ander kant is dit ewe gevaarlik dat ons nasionale geesdrif vir vergifnis en versoening deur wit mense geag word as ’n geleentheid om terug te val in gemaksones van meerderwaardigheid en toe-eiening Ons is dit aan ons toekoms verskuldig om hierdie tendense onmiddellik raak te sien en te besweer. Dit verg dapper leierskap. Ons universiteit het rede om trots te wees op ons prestasies om groter oopheid en toeganklikheid te skep. Die afgelope 5 jaar het ons 61 studente uit lande soos die Soedan, Ethiopië, Kameroen, Botswana en Lesotho gedoktoreer. Boonop het 6 studente uit lande soos Korea en Indië by ons doktorsgrade verwerf en 11 uit lande soos Amerika en Duitsland. Dit is ons trots.

Ons aan die UV is dit aan ons land maar ook aan onsself verskuldig om nederig te bly en, waar nodig, ons hand diep in eie boesem te steek, maar terselfdertyd te beklemtoon dat ons nie gedefinieer wil word deur insidentele vergrype van ’n klein groep misleide studente nie – hoe erg hul optrede ook al is. Ons reken daarmee af, maar ons wil graag onsself erken as deelgenote aan die erfenis van die nasionale sonde van rassisme, maar ’n universiteit wat transformasie aktief nastreef. Ons is trots op ons oopheid en wat daaruit voortspruit. Op die oomblik is ons onsosiale tradisie van herkoms Afrikaans en Sotho en is ons daarop ingestel om, waar doenlik en waar dit vereis word, Engels as internasionale taal in te bou in ons pogings om mekaar te vind eerder om ons trotse kultuur tradisies te vergeet.

DIE raad, die senaat, die rektor, die personeel van die universiteit wil saam met studente en werkers opnuut geleenthede soek om in gesprek met mekaar te bly. Ons wil saam opgewonde bly oor die moontlikheid van heling, groei en transformasie wat die onlangse insident vir ons geskep het.

Artikel in Die Burger, Saterdag 22 Maart 2008

Back

Economic and Management Sciences

Education

Health Sciences

The Humanities

Law

Natural and Agricultural Sciences

Theology and Religion

Open Distance Learning

Business School

We use cookies to make interactions with our websites and services easy and meaningful. To better understand how they are used, read more about the UFS cookie policy. By continuing to use this site you are giving us your consent to do this.

Accept