Latest News Archive

Please select Category, Year, and then Month to display items
Previous Archive
26 April 2021 | Story Prof Chitja Twala | Photo Sonia Small
Prof Chita Twala
Prof Chitja Twala is an Associate Professor of History and Vice-Dean in the Faculty of the Humanities at the University of the Free State and writes in his personal capacity.

In South Africa, the month of April is referred to as Freedom Month with 27 April known as Freedom Day. In celebrating and commemorating this day in 2021, it is important to acknowledge the role of the contribution of safe houses to the liberation struggle. The safe houses were sometimes referred to as ‘hosting or transit’ houses. The relative dearth in academic research and the scrutiny of those houses cannot be left unattended. This academic investigation attempts to contribute to the South African historiography on cross-border politics and that of liberation struggle studies.

After the banning of liberation movements/organisations such as the African National Congress (ANC), the Pan Africanist Congress (PAC) and others by the apartheid regime in the 1960s, these movements established networks of safe houses inside and outside the country. However, in response to this, the regime stepped up its repression by targeting such houses to destabilise the underground activities of the liberation movements.

The significance of the contribution of safe houses to the liberation struggle

Therefore, it is against this background that this article briefly considers highlighting the significance of the contribution of safe houses to the country’s struggle for liberation. In counter-acting the apartheid regime’s efforts, the liberation movements embarked on tightening security measures around safe houses for those using them. These measures amongst other things included, first, that the political cross-border activities were determined by a few individuals within certain ‘cells’. These ‘cell’ leaders were responsible for masterminding the exile routes of those escaping the country.

Second, for security reasons, the owners of these houses and host families were not identified. The houses would mainly be known only to the ‘cell’ leaders. The duration of staying in these safe houses was also determined by those in leadership. Third and lastly, in most cases the political activists who used these houses were not familiar with the territory; thus, tracking their location was not an easy task. Furthermore, the apartheid agents also battled to track their routes into exile because of the limited information of how and where they stayed in transit in the north of the continent. On many occasions, the safe houses were located in towns near the border of South Africa and the intended host country. Ronnie Kasrils remembers meeting Nelson Mandela for the first time in July 1962 in a small safe house in Durban. He recalls that the house belonged to a worker.

In Lesotho there was Maleseka Kena and her husband Jacob Kena who resided in the small village of Tsoelike in the Qacha’s Neck district. Jacob Kena was an influential member of the Communist Party of Lesotho. They used their house as a safe place for South African political activists coming into the area. Although Maleseka was not actively involved in politics, she was sympathetic to the ANC liberation cause. John Aerni-Flessner notes the following about her: ‘Maleseka Kena’s  life story, child-rearing, border-crossing, refugee-smuggling, and political involvement as a woman in rural Lesotho turned out to be more compelling from the standpoint of understanding how apartheid and issues of local identity impacted lives in communities of the periphery of the apartheid state. She channelled her political work into groups on both sides of the South Africa/Lesotho border’.

Raids and attacks on safe houses

As mentioned previously, the apartheid regime launched raids and attacks on some of the safe houses. For example, on 30 January 1981 the South African Defence Force (SADF) raided safe houses in Matola, a suburb on the outskirts of Maputo (Mozambique). These safe houses served as transit points for uMkhonto WeSizwe (MK) cadres. During the raid 12 MK members and one Mozambican citizen were killed. Another MK member, Mduduzi Sibanyoni, later died of injuries sustained during the raid. On 9 December 1982 the SADF launched another attack in Maseru (Lesotho). The ‘Moscow House’ which was used as a transit camp in Lesotho became a target of the SADF. This raid was unofficially referred to as ‘Operation Blanket’. In this raid 12 Lesotho nationals and 30 South Africans were killed. Attacks on safe houses in neighbouring states showed the disregard by the apartheid regime for their sovereignty. This was to instil fear in the governments of neighbouring countries so they would desist from supporting the liberation movements. The raid in Lesotho was condemned by the Commonwealth as an infringement of the territorial integrity of the sovereign states. Not only were the safe houses or camps targets, but also offices belonging to the liberation movements. The raid in Gaborone (Botswana) on 14 June 1985 was on the office of MK. This raid was dubbed ‘Operation Plecksy’. During this raid 12 people were killed and only five were members of the ANC.

In Manzini (Swaziland), house number 43 Trelawney Park, a four-bedroomed house belonging to Buthongo and Rebecca Makgomo Masilela provided shelter for ANC members. Masilela’s house was commonly known as KwaMagogo. The house was frequented by the likes of Jacob Zuma during his underground operations in Swaziland. Others who used the house during their operations were Thabo Mbeki and Glory September. In the vicinity was the ‘White House’ which was established by John Nkadimeng on his arrival in the country in 1976. Another safe house in Swaziland was ‘Come Again’ in Fairview.

In Botswana, a kingpin in accommodating political activists crossing into the country from South Africa was Fish Keitsing. He was a Botswana-born ANC activist who was responsible for establishing The Road to Freedom. He came to South Africa at the age of 23 as a migrant worker and joined the ANC in 1949, later becoming the leader of the Newclare Congress Branch and was its volunteer-in-chief during the 1952 Defiance Campaign. He was charged along with others in the Treason Trial of 1959-1961 and was later deported to Botswana. Before he left South Africa, Walter Sisulu asked him to set up a safe house in Lobatse. Assisted in his task of controlling the Road to Freedom were other ANC activists, including Free State-born Dan Tloome, Michael Dingake, Mack Mosepeli and Mpho Motsamai.

Although this article samples just a few of these safe houses and the role the owners played in assisting South African political activists en route to exile, more is still to be academically recorded in this regard.

* Chitja Twala is an Associate Professor of History and Vice-Dean in the Faculty of the Humanities at the University of the Free State and writes in his personal capacity

News Archive

Volksblad: Moshoeshoe Memorial Lecture
2006-05-27

27 Mei 2006

Moshoeshoe het mense saamgebind
KONING MOSHOESHOE kon bewys dat verskeidenheid ’n bindende eienskap kan wees. Dit blyk ’n sleutelbeginsel van sy leierskap te wees – en dit is nie ’n maklike een om te begryp nie.

Jy bereik die grootste eenheid tussen onderskeidende entiteite waar jy relatief vrye ruimte aan hulle gee om hul eiesoortige kenmerke na vore te bring.

Dít blyk uit prof. Njabulo Ndebele se gedenklesing oor koning Moshoeshoe.
Lesotho; het; onder Moshoeshoe se leierskap mense van verskeie dele van die subkontinent gelok.
Dié mense het hierheen gevlug van die verwoesting wat as lifaqane bekend geword het toe Shaka sy koninkryk met militêre onderwerping verstewig het.

Ndebele het gesê daar is algemene ooreenkoms dat die oorloë wat hieruit gespruit het, die maatskaplike grondslae van talle samelewings in Suider-Afrika geskud het.

“Dit was in dié konteks dat Moshoeshoe leierskap getoon het.”
Prof. Frederick Fourie, rektor en visekanselier van die Universiteit van die Vrystaat (UV), het gesê die lesing vorm deel van ’n groter debat oor leierskapmodelle, veral die konsep van Afrika-leierskap, en die voortgesette diskoers oor nasiebou en versoening.

Die Moshoeshoe-projek is in 2004 aan die UV begin om met Suid-Afrika se eerste dekade van demokrasie saam te val.
Die projek was deel van die UV se eeufeesvieringe in 2004.
Met dié projek word geprobeer om ’n groot Afrika-leier te vereer en die UV se verbintenis tot transformasie te toon sodat ’n ware inklusiewe en nie-rassige universiteit geskep kan word.

“As die stigter van die Basoeto-nasie, word daar wyd erkenning aan koning Moshoeshoe vir sy buitengewone leierskapstyl gegee.

“Diplomasie, versoening en vreedsame naasbestaan is van die kenmerke van sy leierskap, soos getoon in sy pogings om verskillende groepe in een nasie te verenig,” sê Fourie.

KONING MOSHOESHOE, een van Afrika se eertydse groot leiers. Hy is meer as 130 jaar gelede dood. Foto: verskaf

Waarde van openbare spraak ‘nou bedreig’
AANDUIDINGS bestaan dat die waarde van openbare spraak wat hoog deur koning Moshoeshoe van Lesotho op prys gestel is, nou onder ernstige bedreiging kan wees.

Om dié rede dra hy die koning Moshoeshoe-gedenklesing op aan al dié mense in Suid-Afrika en elders wat die moed het om hul oorwoë mening uit te druk oor belangrike sake wat die samelewing in die gesig staar, het prof. Njabulo Ndebele, visekanselier van die Universiteit van Kaapstad, gesê.

Ndebele, wêreldbekende skrywer, het gesê dié lesing kom op ’n kritieke punt in Suid-Afrika se nuwe demokrasie.
Dié lesing, om die buitengewone nalatenskap van een van Afrika se groot leiers te eer, is eergisteraand op die kampus van die Universiteit van die Vrystaat (UV) gelewer en het ’n staande toejuiging deur ’n groot gehoor uitgelok.

Ndebele het gesê die mense wat hul menings uitdruk oor belangrike sake, kan rubriekskrywers, redakteurs, kommentators, alle soorte kunstenaars, akademici, koerantbriefskrywers, nie-gewelddadige optoggangers met plakkate en strokiesprentkunstenaars wees “wat ’n spieël voor ons oë sit”.

“Selfs wanneer hulle dit waag op heilige gebied, soos sommige strokiesprentkunstenaars onlangs gedoen het, herinner hulle ons net dat selfs die heilige misbruik kan word vir doeleindes wat min met heiligheid te doen het.

“Dit is hul manier om ons te help, dalk meer diepsinnig as wat ons besef, om daardie einste ruimte van heiligheid in ons lewe te bewaar.

“Hulle verdiep ons insigte deur ons begrip te verdiep.
“Dit is gepas om hul dapperheid te vier,” het Ndebele gesê.
“Hulle herinner ons dat leierskap nie al is wat ons doen wanneer ons in ’n sekere magsposisie geplaas is om ’n organisasie of ’n sekere instelling te stuur nie.”

Hy het gesê onder die mense wat gevier moet word, sluit hy nie dié in wat deur haatspraak ander aanhits om geweld te pleeg; teen; mense; wat hul andersdenkende menings lug nie.

“Dit is nie met dapperheid dat hulle aanhits nie, maar weens hul toevlug tot die narkotiese beskerming van die skare.”

Mense voel glo ál kwesbaarder
Vise-kanselier lewer Moshoeshoe-gedenklesing
’n TOENEMENDE aantal hoogs intelligente, sensitiewe en toegewyde Suid-Afrikaners oor die klas-, ras- en kulturele spektrum heen bely dat hulle – soos nog nooit tevore nie – onseker en kwesbaar voel sedert 1994.

Só het prof. Njabulo Ndebele, vise-kanselier van die Universiteit van Kaapstad, gesê in die Universiteit van die Vrystaat (UV) se eerste koning Moshoeshoe-gedenklesing.

Die onderwerp was Reflections on the leadership challenges in South Africa.
Wanneer ontembare optimiste beken hulle voel dinge is van stryk, versprei die naarheid van angs. “Dit moet iets te doen hê met ’n ophoping van gebeure wat die gevoel van dreigende inploffing oordra.”

’n Gevoel heers dat Suid-Afrika ’n baie komplekse samelewing het wat liewer eenvoudige, gesentraliseerde beheer voortbring in die hoop dat dienslewering dan beter en vinniger gedryf kan word. Die kompleksiteit van beheer word dan in ’n enkele struktuur van gesag gevestig, eerder as in die afgewentelde strukture soos wat in die Grondwet beoog word.

Dat die afgewentelde strukture nie hul grondwetlik-gedefinieerde rolle verwerklik nie, moenie toegeskryf word aan die mislukking van die beheermeganisme nie.

“Dit is te vroeg om te sê dat wat ons sedert 1994 bereik het, nie gewerk het nie,” het Ndebele gesê.
Dit lyk of ’n kombinasie van omstandighede tot die “gevoel van ontknoping” lei.
“Ek wil dit vermy om te sê: ‘Kyk na Khutsong’, asof u sal verstaan wat ek bedoel wanneer ek sê u moet na Khutsong kyk.”
Sulke kennis lei tot wanhoop, want dit roep ’n werklikheid op wat só oorweldigend is dat dit fatalisties kan wees.
Ndebele het gesê niks kon meer vreesaanjaend wees as toe ’n komplot van die Boeremag oopgevlek en sekere Boeremaglede aangekeer is nie.

Sekere Boeremaglede het van ’n maksimum-sekuriteit-tronk ontsnap. “Sover ek weet, is hulle nie weer gevang nie.
“Wat is gedoen om die gaping te oorbrug?” was een van sy vrae hieroor.
“Van só ’n belangrike saak weet die publiek nie baie nie. Die karige kommunikasie kan die gevaarlike boodskap uitdra dat óf niks gedoen word nie, óf die staat in dié saak misluk.”

Hy het gevra: “Hoekom het die kwessie van munisipale afbakening tot die situasie in Khutsong gelei? Dit lyk of die probleem voortgaan, sonder ’n oplossing in sig.”

’n Aantal soortgelyke, oënskynlik plaaslike rebellies het oor die land heen plaasgevind. “Is hier ’n patroon?”
Ndebele het na die onlangse verhoor van oud-adj.pres. Jacob Zuma, wat van verkragting aangekla was, verwys.
Dié drama blyk ver van oor te wees. Dit beloof “om ons almal sonder verligting te hou, in ’n toestand van angs”.
Die gemene draad van dié gebeure is die gevoel van ’n oneindige spiraal van probleme wat vertroue tap. Daar kan ’n sterk suggestie in al dié gebeure wees “dat ons dalk nooit sosiale samehang in Suid-Afrika gehad het nie...”

“Wat ons sekerlik oor dekades gehad het, is ’n mobiliserende visie. Kan dit wees dat die mobiliserende visie onder die gewig van die werklikheid en omvang van maatskaplike heropbouing kraak en dat die legitieme raamwerk om oor dié probleme te debatteer ineenstort?”

‘Swart mense staar hulself in die gesig’
DIE swart meerderheid staar homself nou in die gesig: dalk werklik vir die eerste keer sedert 1994.
Só het prof. Njabulo Ndebele gesê toe hy die koning Moshoeshoe-gedenklesing by die Universiteit van die Vrystaat in Bloemfontein gelewer het.

Hy het gesê dit lyk of Suid-Afrika ’n meganisme nodig het om selfvertroue te bou.
Deur dié meganisme “kan ons die situasie waarin ons is, erken, wat dit ook al is”.
“Ons het ’n meganisme nodig wat die verskillende posisies van die mededingers sal bevestig en hul eerlikheid sal bekragtig op ’n manier wat die publiek vertroue sal gee dat werklike oplossings moontlik is.”

Dit is dié soort “openheid wat nooit maklik kom nie”, wat lei tot deurbraak-oplossings.
Ndebele het gesê ’n komplekse demokrasie soos Suid-Afrika s’n kan nie oorleef met ’n enkele gesag nie.
Net veelvuldige owerhede binne ’n grondwetlike raamwerk “het ’n ware kans”.
“Kan ’n deel van die probleem wees dat ons nie in staat is om die idee van ‘opposisie’ te hanteer nie?
“Ons is verskrik dat enige van ons ‘die opposisie’ kan word.
“Dit is tyd dat ons die koms voorsien van ’n oomblik wanneer daar nie meer ’n enkele, oorweldigende, dominante politieke mag is soos wat nou die geval is nie.”

Ndebele het gesê: “Ek glo ons het dalk ’n oomblik bereik wat nie fundamenteel verskillend is nie van die ontnugterende, tóg hartversterkende nasiebourealiteite wat gelei het tot Kemptonpark in die vroeë jare negentig.”

“Die verskil tussen toe en nou is dat die swart meerderheid nie nou na wit landgenote oor die onderhandelingstafel kyk nie.

“Die swart meerderheid staar homself in die gesig: dalk werklik vir die eerste keer sedert 1994.”
Dit is weer “tyd vir visie”, het Ndebele gesê.

We use cookies to make interactions with our websites and services easy and meaningful. To better understand how they are used, read more about the UFS cookie policy. By continuing to use this site you are giving us your consent to do this.

Accept